Wat zijn actinische keratosen?
Actinische keratose betekent letterlijk 'door de zon veroorzaakte (actinisch) verhoorning (keratose)'. Het zijn dus verhoornde plekjes op de huid, die ontstaan door schade van zonlicht. Het wordt daarom vaak ‘zonneschade’ genoemd. Actinische keratose is geen huidkanker, maar wordt beschouwd als een voorstadium van huidkanker. Patiënten met actinische keratosen hebben dus wel een verhoogde kans op het ontwikkelen van huidkanker.
Klik hier naar de vernieuwde richtlijn
Waar komen actinische keratosen voor?
Actinische keratosen komen komen vaak voor op lichaamsdelen die het meest in de zon komen, zoals het gezicht, kale hoofdhuid, onderarmen, handruggen, scheenbenen en het decolleté (de borst) bij vrouwen.
Hoe zien actinische keratosen eruit?
Meestal voelen mensen de actinische keratose vaak eerder dan dat ze deze zien. Het voelt dan steeds op dezelfde plek ruw aan en op een gegeven moment ontstaan er harde schilfers. Vaak zijn er meerdere plekjes te zien. Ze zijn dan huidkleurig, rood of bruin van kleur. De grootte kan variëren van enkele millimeters tot enkele centimeters.
In het begin zijn de plekjes beter te voelen dan te zien. Mensen met actinische keratosen geven vaak aan dat op dezelfde plek steeds opnieuw harde schilfers ontstaan. Soms zijn de plekjes gevoelig als ze aangeraakt worden. Vaak zijn er meerdere plekjes te zien. Daarnaast zijn er soms ook andere tekenen van zonneschade te zien aan de huid, zoals rimpels, zonnevlekken (lentigo solaris) of een dunne huid.
Hoe vaak komt actinische keratose voor?
Ongeveer de helft van alle mannen boven 45 jaar en een derde van de vrouwen boven de 45 jaar heeft tenminste één actinische keratose. Dat komt neer op ongeveer 1,4 miljoen Nederlanders. Het komt dus erg vaak voor. Dit komt onder andere door veranderende vrijetijdsbesteding, zonnebanken en zonvakanties. Actinische keratose komt vaker voor bij mensen met een blank huidtype (blond haar en blauwe ogen).
Wat is de kans op het ontstaan van huidkanker?
Ongeveer 10% van de patiënten met actinische keratosen ontwikkelt een huidkanker, meestal het plaveiselcelcarcinoom. De kans dat iemand een plaveiselcelcarcinoom krijgt is afhankelijk van de hoeveelheid actinische keratosen. Dit is ongeveer 1% als iemand minder dan vijf actinische keratosen heeft, tot 20% als iemand meer dan twintig actinische keratosen heeft.
Onderzoek en diagnose
Meestal wordt de diagnose met het blote oog gesteld door de huisarts of dermatoloog. Als er twijfel bestaat over de diagnose wordt er soms een stukje huid afgenomen (huidbiopsie) om huidkanker uit te sluiten. Het stukje huid wordt dan opgestuurd naar de patholoog, die met behulp van een microscoop de diagnose kan bevestigen.
Behandeling en bijwerkingen
Er zijn meerdere manieren om actinische keratosen te behandelen. De manier van behandeling hangt of van het aantal-, de grootte en de locatie van de actinische keratosen. Ook weegt uiteraard de voorkeur van de patiënt mee in de uiteindelijke beslissing welke behandeling toegepast wordt. Er wordt soms ook besloten om de plekken niet te behandelen.
Vloeibaar stikstof is meestal de eerste keus voor behandeling. De actinische keratosen worden dan bevroren. Dat geeft tijdens behandeling een pijnlijk gevoel dat snel weer weg trekt. Soms kan er een blaartje ontstaan. De plekken genezen uiteindelijk als een soort schaafwondje na ongeveer 2 weken. Er hoeft geen pleister op. De actinische keratose wordt op deze manier vervangen door nieuwe normaal groeiende huid.
Curretage en elektrocoagulatie houdt in dat de actinische keratose wordt weggehaald met een scherpe lepel, waarna het weefsel eronder wordt weggebrand en de bloedvaten dichtgeschroeid worden.
Chirurgisch verwijderen van de actinische keratosen wordt soms toegepast als ze niet goed op andere behandelingen reageren. Dit is geukkig niet vaak nodig. Als dit wordt gedaan, dan wordt de plek plaatselijk verdoofd, eruit gesneden en dicht gehecht.
5-Fluorouracil (Efudix) crème bevat een stof die de celgroei afremt. Deze behandeling wordt vaker gegeven als er een groter huidoppervlak is met meerdere actinische keratosen. De slechte cellen in de huid nemen deze stof op, en daardoor kunnen deze cellen niet meer groeien en delen. Meestal wordt deze crème twee keer per dag gesmeerd voor twee tot vier weken. Tijdens de behandeling geeft het huidirritatie. Dat komt door een goede werking van de crème. Na de behandeling verdwijnt dit vanzelf weer. Behandeling met deze crème zorgt zelden voor littekens. Een ander voordeel is dat deze crème ook kleine actinische keratosen aanpakt die nog niet zichtbaar zijn.
Imiquimod (Aldara) crème bevat een stof die het afweersysteem plaatselijk in de huid activeert om de actinische keratosen op te ruimen. Deze crème moet drie keer per week gesmeerd worden op de plekken voor vier weken. Tijdens de behandeling kan er huidirritatie en een oppervlakkige wond of roodheid ontstaan, dat binnen een aantal weken vanzelf zal genezen. Soms kunnen mensen zich ook grieperig voelen tijdens de behandeling, ze voelen zich dan ziek, en krijgen soms koorts, misselijkheid, spierpijn en stijfheid. De kans op een litteken bij deze behandeling is klein.
Conventionele photodynamische therapie is een behandeling waarbij de huid, waar zich meerdere actinische keratosen bevinden , wordt ingesmeerd met een speciale crème. De crème doet zelf niets, maar daarna wordt deze huid belicht met een speciale lamp waardoor de afwijkende huidcellen die de crème opgenomen hebben kapot gaan. De behandeling kan erg pijnlijk zijn. Een andere vorm van deze behandeling is 'Daglicht photodynamische therapie'. Deze vorm doet nauwelijks tot geen pijn. Hierbij wordt daglicht van buiten gebruikt in plaats van de speciale lamp. Een voorwaarde hiervoor is dat het weer goed genoeg moet zijn om twee uur aangenaam buiten te kunnen blijven. Binnen een aantal weken na behandeling komen er nieuwe, gezonde huidcellen en de kans op een litteken is klein.
Laserbehandeling is een nieuwe vorm van behandeling voor actinische keratosen. De meest gebruikte laser hiervoor is de CO2 laser. Deze laser verdampt de cellen. Het is wel belangrijk dat dit voorzichtig gebeurt om littekens te voorkomen.
Hieronder staan alle behandeling overzichtelijk onder elkaar, zodat de verschillende behandelingen goed met elkaar te vergelijken zijn.
Na de behandeling
Omdat er al zonneschade aanwezig is in de huid (opgelopen tijdens gehele levensloop) ontstaan er vaak weer nieuwe actinische keratosen. Het is niet nodig voor iedereen met een actinische keratosen regelmatig te laten controleren bij de huisarts of dermatoloog. Alleen mensen veel actinische keratosen en/of mensen die huidkanker gehad hebben en/of mensen die een verlaagd immuun systeem hebben (na bijvoorbeeld een niertransplantatie) blijven regelmatig onder controle.
Omdat patiënten met actinische keratosen een verhoogde kans hebben op het krijgen van huidkanker is het wel belangrijk om zelf de huid goed te controleren en contact opnemen met de huisarts of dermatoloog bij verdachte plekken. Ook wordt patiënten aangeraden om de huid goed tegen de zon te beschermen door uit de zon te blijven, zonnewerende kleding te dragen en zonnebrand van minimaal factor 30 te smeren.